Kiedy dziecko zaczyna mówić?

Rozwój mowy u dziecka to proces, który przebiega stopniowo i u każdego malucha może wyglądać trochę inaczej. Można jednak wyróżnić pewne orientacyjne etapy, które pozwalają ocenić, czy wszystko przebiega prawidłowo. Poznaj krok po kroku etapy tej językowej podróży, odkryj proste sposoby na stymulację i naucz się rozpoznawać sygnały, które wymagają konsultacji ze specjalistą.

Etapy rozwoju mowy dziecka

Okresy rozwoju mowy: melodii, wyrazu, zdania i swoistej mowy dziecięcej

Wyróżnia się cztery okresy rozwoju mowy u dziecka

• Okres melodii (0–1 rok życia) – jest etap przygotowawczy, w którym dziecko uczy się brzmienia języka (rozpoznaje dźwięki, rytm i intonację mowy).
• Okres wyrazu (1–2 rok życia) – maluch wypowiada pierwsze świadome słowa, które mają konkretne znaczenie, np. „mama”, „tata”, „am”. W tym czasie słownictwo dziecka szybko się rozwija (pod koniec 2. roku życia może znać nawet 200–300 słów). Zaczyna też wyrażać potrzeby za pomocą jednego słowa (np. „pić” = chcę pić). Rozumie znacznie więcej, niż potrafi powiedzieć.
• Okres zdania (2–3 rok życia) – dziecko zaczyna łączyć wyrazy w proste zdania, najpierw 2-wyrazowe, potem 3- i 4-wyrazowe. Pojawiają się też pierwsze pytania: „Co to?”, „Gdzie jest?”, „Kto to?”. Ich wymowa może być jeszcze niedoskonała, ale komunikaty są coraz bardziej zrozumiałe (zwłaszcza dla najbliższych).
• Okres swoistej mowy dziecięcej (3–7 rok życia) – to czas intensywnego doskonalenia mowy, kiedy dziecko posługuje się już pełnymi zdaniami, rozwija gramatykę i słownictwo. Używa coraz bardziej złożonych struktur (pytania, przeczenia). Stopniowo poprawia się wymowa, ale niektóre głoski (np. „r”, „sz”) mogą być poprawnie wymawiane dopiero ok. 5–6 roku życia. W tym okresie też dzieci często tworzą własne słowa i formy gramatyczne.

Rozwój prenatalny mowy i przygotowanie do mówienia

Choć może się to wydawać zaskakujące, dziecko już w okresie prenatalnym zaczyna się przygotowywać do mówienia. I to na kilka sposobów.

Fundamentem mowy jest rozwój słuchu. Już około 18. tygodnia ciąży dziecko zaczyna odbierać dźwięki z otoczenia, a od 24. tygodnia słyszy wyraźnie głos mamy, bicie jej serca, dźwięki przewodu pokarmowego, a także muzykę czy głosy z zewnątrz. Dzięki temu rozpoznaje rytm, melodię i intonację języka, oswaja się z dźwiękami mowy, co ułatwia mu ich późniejsze rozpoznawanie, a także może „uczyć się” języka ojczystego już przed narodzinami.

W brzuchu dziecko wykonuje też trening aparatu mowy. Ćwiczy mięśnie języka, warg i żuchwy, czyli narządów potrzebnych do mówienia, m.in ssie kciuk, połyka płyn owodniowy, otwiera i zamyka buzię.

Głużenie: pierwszy etap wokalizacji (2.–3. miesiąc życia)

Głużenie to jeden z pierwszych etapów rozwoju mowy u dziecka. Pojawia się zazwyczaj między 6. a 8. tygodniem życia i polega na wydawaniu przez niemowlę przypadkowych dźwięków, np.: „aaa”, „eee”, „uuu”, „gghh”, „khh”. Dźwięki te mają charakter gardłowy. To nieświadome i niezależne od słuchu ćwiczenie narządów mowy (w głużeniu biorą udział głównie krtań, język i struny głosowe).

Co ważne, głużą także dzieci niesłyszące, ponieważ jest to odruchowa, fizjologiczna aktywność, niezależna od odbioru bodźców dźwiękowych.

Gaworzenie: powtarzanie sylab i dźwięków (od 6. miesiąca)

Gaworzenie to etap rozwoju mowy, który zazwyczaj pojawia się u niemowląt ok. 5.–6. miesiąca życia. W przeciwieństwie do wcześniejszego głużenia, gaworzenie ma już świadomy charakter i wiąże się z rozwojem słuchu oraz próbą naśladowania dźwięków z otoczenia. Dziecko zaczyna więc łączyć spółgłoski z samogłoskami i powtarzać sylaby, np.: „ma-ma”, „ba-ba”, „da-da”, „ta-ta”. Na początku są to tylko zabawy dźwiękami, ale z czasem niektóre z nich zaczynają nabierać znaczenia.

Gaworzenie to ważny krok w kierunku mówienia, bo rozwija słuch fonemowy, ćwiczy mięśnie artykulacyjne i uczy rytmu oraz melodii języka.

Pierwsze słowa: kiedy dziecko mówi „mama” i „tata” (10.–12. miesiąc)

Dziecko zazwyczaj zaczyna świadomie mówić „mama” lub „tata” między 10. a 14. miesiącem życia. Nie tylko więc wypowiada te słowa, ale też rozumie ich znaczenie.

A skąd wiemy, że słowo “mama” jest wypowiadane świadomie? Dziecko mówi je, patrząc na mamę lub wyciągając do niej ręce. Może też używać tego słowa w konkretnym kontekście (np. gdy czegoś potrzebuje, szuka kontaktu).

Pierwsze zdania: łączenie słów w wypowiedzi (18.–24. miesiąc)

Dziecko zaczyna łączyć wyrazy w proste zdania zazwyczaj między 18. a 24. miesiącem życia, czyli mniej więcej około 2. roku życia. To bardzo ważny moment w rozwoju mowy, bo oznacza, że maluch nie tylko zna pojedyncze słowa, ale potrafi je łączyć, by wyrazić myśl lub potrzebę.

Na początku zdania wypowiadane przez dziecko to bardzo proste konstrukcje, najczęściej złożone z dwóch słów, np.: „Mama da” (czyli: mama daj mi), „Tata auto”, „Nie chcę”, „Idź pa” (czyli: idę spać), „Am ciastko”.

Z czasem dziecko zaczyna używać 3- i 4-wyrazowych zdań oraz dodawać pierwsze czasowniki, zaimki i konstruować proste pytania.

Dwulatek świadomie komunikuje się (przejawia wyraźną intencję komunikacyjną), wie, że słowami bądź konkretnym gestem może coś osiągnąć, nawiązuje kontakt wzrokowy i domaga się uwagi dorosłego, reaguje na swoje imię , wskazuje placem rzeczy i zjawiska, które go interesują, używa prostych gestów, naśladuje zachowania dorosłych, łączy słowa w proste zdania

– mówi Anna Skiba, neurologopeda i autorka poradnika „Kiedy zacznie mówić”.

Czynniki wpływające na tempo rozwoju mowy

Zdolności słuchowe dziecka i ich znaczenie

Do nauki mowy niezbędny jest prawidłowy rozwój słuchu. Dzieci z zaburzeniami słuchu mogą mieć opóźnienia w rozwoju mowy, ponieważ nie słyszą wyraźnie dźwięków, które powinny naśladować.

Rola środowiska językowego i interakcji z dorosłymi

Dzieci wychowane w bogatym środowisku językowym zazwyczaj szybciej zaczynają mówić i łatwiej przyswajają słowa. Rodzina, rówieśnicy i opiekunowie odgrywają tu istotną rolę – mówienie do dziecka, czytanie mu książek, śpiewanie piosenek i rozmowy pomagają w nauce języka. Istotna jest też motywacja do komunikacji. Maluchy zachęcane do mówienia, chętniej próbują wypowiadać pierwsze słowa.

→ Przeczytaj również: Zespół stresu elektronicznego. Uchroń przed nim swoje dziecko!

Warto mieć na uwadze, że zbyt długi czas spędzany przed telewizorem, tabletem czy telefonem może negatywnie wpływać na rozwój mowy, ponieważ ogranicza interakcje werbalne z dorosłymi i rówieśnikami.

Stymulacja obrazami płynącymi z ekranu powoduje rozwój wyłącznie prawej półkuli mózgu, a dla mowy i komunikacji najważniejszy jest rozwój lewej, tzw. językowej półkuli mózgu

– tłumaczy Anna Skiba.

Znaczenie rozwoju psychoruchowego i motoryki małej

Sprawność fizyczna, a zwłaszcza koordynacja mięśni twarzy, języka, warg i strun głosowych, wpływa na umiejętność artykulacji dźwięków.

Genetyka i różnice płci w rozwoju mowy

Predyspozycje genetyczne mogą wpływać na tempo i sposób rozwoju mowy. Dzieci, które mają w rodzinie osoby z opóźnieniami mowy lub zaburzeniami językowymi, mogą być bardziej narażone na podobne trudności.

Różnice w rozwoju mowy między chłopcami i dziewczynkami były przedmiotem wielu badań. Jedno z niech opublikowane w „Journal of Speech, Language, and Hearing Research” w 2003 r. wykazało, że dziewczynki w wieku 2 lat miały więcej słów w swoim słowniku niż chłopcy, a także zaczynały mówić wcześniej. Jednak różnice te zazwyczaj nie są znaczące i wyrównują się w późniejszych latach życia. A czym można je tłumaczyć?

Może wynikać z różnic w rozwoju mózgu oraz w aktywności społecznej i interakcji z otoczeniem. Chłopcy często mniej aktywnie angażują się w interakcje językowe w porównaniu do dziewczynek, co może wpływać na tempo rozwoju mowy.

Jak wspierać rozwój mowy dziecka?

Wspieranie rozwoju mowy u dziecka to proces, który wymaga cierpliwości, uwagi i zaangażowania ze strony rodziców i opiekunów.

Czytanie książek i opowiadanie historii

Czytanie książek rozwija wyobraźnię i wzbogaca zasób słów dziecka.

Zobacz także

Najlepsze pojazdy zabawkowe na podwórko i do domu dla Twojego dziecka

• Czytaj codziennie – nawet jeśli dziecko jest za małe, by zrozumieć fabułę, słuchanie rytmu języka pomaga rozwijać zdolności językowe.
• Wybieraj książki odpowiednie do wieku – książeczki z dużymi obrazkami i prostymi słowami przyciągają uwagę dziecka.
• Zadawaj pytania – nawet niemowlakom można zadawać pytania o to, co się dzieje na obrazkach (np. „Gdzie jest piesek?”).

Śpiewanie piosenek i rymowanek

Wierszyki, piosenki i rytmiczne zabawy słowne rozwijają pamięć fonologiczną i uczą dziecko rytmu języka. Śpiewanie piosenek z prostymi tekstami i rytmicznymi melodiami jest doskonałą zabawą, która wspiera rozwój mowy.

• Śpiewaj codziennie – wybieraj piosenki o prostych słowach lub dźwiękach.
• Recytuj wierszyki – krótkie wierszyki z rymami rozwijają pamięć słuchową i pomagają w nauce słów.

Nauka mowy to proces, który najlepiej przebiega w naturalnym, żywym kontakcie z innymi, dlatego:

• reaguj na dźwięki dziecka, naśladuj je i próbuj prowadzić dialog,
• zadawaj pytania, które mogą zachęcić do odpowiedzi, np. „Chcesz to?” czy „Gdzie jest kotek?”,
• daj dziecku czas na odpowiedzi (nawet jeśli to tylko gesty, odpowiedzi w formie dźwięków czy mimiki, to buduje jego poczucie, że mowa jest formą komunikacji).

Zabawy wspierające mowę i ćwiczenia logopedyczne

Zabawa jest świetnym sposobem na naukę. Dziecko ćwiczy komunikację, uczy się słów i buduje więzi społeczne.

• Zabawki edukacyjne, np. klocki, książeczki dźwiękowe, układanki z obrazkami, mogą pomóc w nauce nazw przedmiotów i rozwijać wyobraźnię.
• Baw się w naśladowanie dźwięków zwierząt, pojazdów lub codziennych czynności (np. „brrr” jak silnik, „mu-mu” jak krowa).
• Kontakt z innymi dziećmi również sprzyja rozwojowi mowy, zwłaszcza w przypadku zabaw grupowych.

Rozszerzanie diety a rozwój aparatu mowy

Podczas rozszerzania diety dziecko uczy się nowych umiejętności motorycznych: gryzienia, żucia i przełykania. Są one bezpośrednio związane z rozwojem mowy, ponieważ wymagają odpowiedniego rozwoju mięśni twarzy i jamy ustnej, które są niezbędne do prawidłowego artykułowania dźwięków.

Kiedy rozwój mowy może być opóźniony?

Opóźnienie rozwoju mowy może mieć różne przyczyny. I choć każde dziecko rozwija się we własnym tempie, szybka reakcja na ewentualne trudności z mową i skonsultowanie się z odpowiednim specjalistą może pomóc w skutecznej terapii.

Objawy opóźnienia rozwoju mowy i kiedy się niepokoić

• Brak gaworzenia (6–9 miesięcy) – jeśli dziecko nie zaczyna wydawać dźwięków czy próbować mówić, może to sugerować opóźnienie w rozwoju mowy.
• Brak pierwszych słów (12–18 miesięcy) – jeśli po 18. miesiącu dziecko nie mówi żadnych słów, warto skonsultować się z pediatrą.
• Brak łączenia słów w proste zdania (18–24 miesiące)
• Brak reakcji na polecenia (24 miesiące) – jeśli dziecko nie rozumie prostych poleceń, np. „daj mi to” czy „pokaż mi”, może to wskazywać na trudności w rozwoju mowy.
• Niewyraźna mowa po 3. roku życia – po 3. roku życia większość dzieci powinna mówić w sposób zrozumiały dla osób z otoczenia.
• Brak rozwiniętego słownictwa (3. rok życia) – jeśli dziecko w tym wieku używa zaledwie kilku słów lub nie łączy ich w zdania, warto skonsultować się ze specjalistą.
• Brak zaangażowania w interakcje językowe (2–3 lata) – dzieci w tym wieku powinny angażować się w podstawowe rozmowy, zadawać pytania, jak „co to?” lub „gdzie jest?” oraz chcieć dzielić się informacjami.

Rola logopedy w diagnozie i terapii

Logopeda to specjalista, który pomaga dzieciom w nauce mowy i komunikacji. Ocenia poziom rozwoju mowy i wskazuje odpowiednią terapię w przypadku jej opóźnienia. U najmłodszych dzieci (od niemowlęcia do 3. roku życia) może też pomóc w diagnozowaniu trudności z gaworzeniem, rozumieniem języka, oraz wprowadzać odpowiednie techniki i ćwiczenia wspierające rozwój mowy.

Logopeda pomaga dzieciom rozwijać umiejętności językowe poprzez zabawy, gry słowne, czytanie książek, śpiewanie piosenek. Działa w sposób dostosowany do wieku dziecka, zwracając uwagę na jego możliwości i potrzeby. Pracuje ponadto z dziećmi nad poprawą wymowy, ucząc ich prawidłowego wymawiania dźwięków.

Z kolei neurologopeda to specjalista, który łączy wiedzę z zakresu logopedii oraz neurologii, czyli medycyny zajmującej się układem nerwowym. Jego rola jest bardziej specjalistyczna i dotyczy dzieci, które mają problemy z rozwojem mowy wynikające z nieprawidłowości w pracy mózgu.

Neurologopeda ma szerszą wiedzę na temat zaburzeń neurologicznych oraz dysfunkcji układu nerwowego. Diagnozuje i leczy dzieci, u których opóźnienie mowy jest związane z problemami neurologicznymi (uszkodzenia mózgu, porażenie mózgowe, wrodzone wady neurologiczne lub zaburzenia rozwoju neurologicznego).

Jakie działania podjąć, gdy dziecko późno zaczyna mówić?

Jeśli masz jakiekolwiek obawy dotyczące rozwoju mowy swojego dziecka, skonsultuj się z pediatrą, który oceni sytuację i, jeśli to konieczne, skieruje dziecko do logopedy, laryngologa lub neurologa. Pamiętaj, że wczesna interwencja logopedyczna może znacząco pomóc dziecku w rozwoju mowy i komunikacji. Im szybciej zacznie się terapia, tym lepsze będą efekty. Ty też podejmij działanie, zwiększając stymulację językową. Rozmawiaj z dzieckiem, czytaj książki i angażuj je w różne aktywności językowe.

Najczęstsze pytania rodziców

W jakim wieku dziecko powinno mówić pierwsze słowa?

Dziecko powinno wypowiadać pierwsze słowa ok. 12. miesiąca życia.

Kiedy dziecko zaczyna mówić pełnymi zdaniami?

Dziecko zaczyna zazwyczaj mówić pełnymi zdaniami w wieku 2,5–3 lat. Tworzy wówczas proste wypowiedzi typu „Mama daj” czy „Ja chcę pić”.

Czy chłopcy zaczynają mówić później niż dziewczynki?

Jak odróżnić echolalię od świadomego mówienia?

W echolalii dziecko powtarza słowa lub całe frazy, ale nie rozumie ich znaczenia ani kontekstu. Może to być automatyczne powtarzanie bez celu komunikacyjnego. Jeśli więc dziecko powtarza słowo „mama” po usłyszeniu go, ale nie używa go w kontekście odnoszącym się do rzeczywistej mamy, to jest to echolalia. Ma ona często formę powtarzających się fraz lub słów, które nie mają związku z bieżącą sytuacją. Dziecko powtarza te same frazy w kółko, niezależnie od tego, czy pasują one do sytuacji.

Z kolei świadome mówienie oznacza, że dziecko rozumie, co mówi, i używa słów w odpowiednim kontekście. Używa słów z intencją komunikacyjną, aby wyrazić potrzebę lub myśl, np. mówi „mama” i wskazuje na mamę, lub mówi „pić” i pokazuje na szklankę, by wyrazić chęć napicia się.

Bibliografia

• A. Skiba. “Kiedy zacznie mówić. Poradnik logopedyczny dla rodziców dzieci 0-3, Wydawnictwo Mamania, Warszawa 2023.
• M. Kozłowska, Rozwój mowy w wybranych koncepcjach teoretyczno-badawczych a środowisko (rodzinne) dziecka, “Wychowanie w Rodzinie” 2024,  t. XXXI, nr 1, s. 57-73.
• E. Kaptur, Diagnoza i terapia logopedyczna dziecka przedwcześnie urodzonego (od okresu noworodkowego do adolescencji), “Logopedia” 2024, nr 53, s. 215-232.
• B. Odowska-Szlachcic, “logopedia wieku rozwojowego. Teoria w praktyce, Wydawnictwo Harmonia 2023.
• J. Porayski-Pomsta, “O rozwoju mowy dziecka”, wyd. II uzupełnione, Dom Wydawniczy Elipsa 2022.