Płodowy zespół alkoholowy (FAS) – co to jest?
Z tego artykułu dowiesz się:
Płodowy zespół alkoholowy (FAS) skazuje dziecko na niepełnosprawność, choć jest metoda, która pozwala w pełni temu zapobiec: to całkowita abstynencja alkoholowa w czasie ciąży. Niestety, nadal wiele kobiet spodziewających się dziecka sięga po kieliszek wina czy szampana. A każda, nawet najmniejsza ilość trunku, może doprowadzić do nieodwracalnych zmian u płodu.
Płodowy zespół alkoholowy (FAS). Co to jest?
Jeszcze kilkanaście lat temu nikt o FAS nie słyszał. Lekarze niekiedy zachęcali wręcz swoje pacjentki do sięgnięcia po kieliszek wina w czasie ciąży. Rozwój medycyny sprawił jednak, że dziś wiemy zdecydowanie więcej na temat wpływu alkoholu na rozwijający się płód.
Alkohol to trucizna. Jest substancją teratogenną, która negatywnie wpływa na organizm osoby ją pijącej. W przypadku, kiedy po alkohol sięga kobieta w ciąży, ten oddziałuje też na płód. Łożysko z łatwością „przepuszcza” cząsteczki alkoholu, które bezpośrednio przedostają się do krwiobiegu dziecka. Alkohol jest ponadto wydalany do płynu owodniowego, a następnie połykany przez płód (efekt pojedynczej dawki jest więc zwielokrotniony).
W ciągu 1–2 h od spożycia alkoholu przez matkę stężenie alkoholu we krwi u płodu osiąga zbliżoną wartość do stężenia alkoholu we krwi matki.
Szacuje się, że w Polsce wskaźnik występowania FAS może wynosić 1–3 na 1000 urodzeń, a negatywne konsekwencje ekspozycji płodu na alkohol mogą występować u 1 proc. wszystkich noworodków.
Na świat przychodzi 10 razy więcej dzieci z pełnoobjawowym FAS niż z zespołem Downa
Alkohol w ciąży. Czym to grozi?
W ciąży nie ma bezpiecznej dawki alkoholu. Nie ma znaczenia, czy jest to mały drink, pół kufla piwa, kieliszek wódki czy lampka szampana wypita w sylwestrową noc. Każda jego ilość może uszkodzić mózg dziecka i wpłynąć na jego zachowanie. Dowiedziono, że FAS może wystąpić również u dzieci matek pijących okazjonalnie.
Alkohol jest odpowiedzialny za deficyty rozwojowe i zaburzenia, które nieodwracalnie wpływają na rozwój dziecka (emocjonalny, fizyczny, poznawczy i społeczny) i oddziałują na jego dorosłe życie.
Największe spustoszenie alkohol sieje w dynamicznie rozwijającym się mózgu dziecka. Powoduje umieranie komórek mózgowych. Dziecko rodzi się z mniejszą ich liczbą i dlatego jego mózg nie może funkcjonować prawidłowo.
Picie alkoholu w pierwszych tygodniach ciąży może doprowadzić do poronienia bądź obumarcia zarodka. W okresie organogenezy do 8. tygodnia może przyczynić się do powstania wad wrodzonych: serca, ośrodkowego układu nerwowego, kończyn, uszu, nosa, podniebienia i malformacji twarzy.
U kobiet sięgających w ciąży po alkohol, znacznie wcześniej występują przedwczesne porody. Noworodek obciążony jest z kolei poalkoholowymi uszkodzeniami, zwłaszcza że eliminacja alkoholu etylowego z organizmu dziecka zachodzi zdecydowanie wolniej niż u osoby dorosłej.
FASD a FAS
Jednym z najczęstszych powodów opóźnienia intelektualnego jest spektrum płodowych zaburzeń alkoholowych (FASD, fetal alcohol spectrum disorder), do grupy której należą:
- płodowy zespół alkoholowy (FAS, fetal alcohol syndrome),
- częściowy płodowy zespół alkoholowy (pFAS, partial fetal alcohol syndrome),
- neurorozwojowe zaburzenia zależne od alkoholu (ARND, alcohol-related neurodevelopmantal disorder),
- wady wrodzone zależne od alkoholu (ARBD, alcohol-related bitrh defects),
- neurobehawioralne zaburzenia zależne od prenatalnej ekspozycji na alkohol (ND-PAE, neurobehavioral disorder–prenatal alcohol exposed).
Objawy FAS
Efekty prenatalnej ekspozycji na alkohol w trakcie rozwoju mogą być różne u różnych dzieci. U dzieci z FAS obserwuje się najczęściej:
- niepełnosprawność intelektualną (najczęściej w stopniu lekkim)
- opóźnienie rozwoju i trudności w rozumieniu mowy
- impulsywność
- zaburzenia pamięci
- nadpobudliwość
- zaburzenia przywiązania
- opóźnienia i zaburzenia mowy
Te problemy oddziałują na niemal każdą sferę życia. Mogą też utrudnić osiągnięcie samodzielności i prowadzić do kłopotów z nauką. Wiąże się to nierzadko z pojawieniem się niskiej samooceny, depresji i innych zaburzeń psychicznych oraz tendencją do zachowań agresywnych.
Dzieci z pełnoobjawowym FAS mogą mieć problem z odróżnianiem lewej strony od prawej i wykonywaniem ruchów naprzemiennych. Sposób ich poruszania się, np. przy próbie tańca lub maszerowania, określa się jako niezgrabny.
Obserwowane są też trudności z wchodzeniem i schodzeniem po schodach, skakaniem na jednej nodze czy utrzymywaniem równowagi przy zmianach pozycji.
Dziecko z FAS może też nie radzić sobie w sytuacjach społecznych, które – zwłaszcza w dorosłym życiu – mogą mieć poważne konsekwencje, np. niemożność utrzymania stałego zatrudnienia albo popadanie w konflikty z prawem.
Charakterystycznym objawem FAS są zmiany w części twarzowej czaszki. Należą do nich:
- krótka szpara powiekowa,
- niedorozwój żuchwy,
- szeroki nos,
- wygładzona rynienka podnosowa,
- cienka i wygładzona warga górna,
- spłaszczona część środkowa twarzy,
- wygładzona nasada nosa oraz fałd nakątny (czyli tzw. fałd mongolski).
FAS. O tym mówi się za mało!
Specjaliści zajmujący się FAS, wskazują, że w Polsce rzetelna wiedza na temat picia alkoholu w ciąży nie jest powszechna. Brakuje też wystandaryzowanych narzędzi do diagnozy neuropsychologicznej i interdyscyplinarnych zespołów diagnostycznych. Małe jest też zaangażowanie środowiska medycznego.
FAS u noworodków rozpoznawane jest bowiem najczęściej wtedy, gdy u matki pod wpływem alkoholu rozpocznie się akcja porodowa i w stanie upojenia pojawi się w szpitalu. Lekarze i pielęgniarki zachowują wówczas wzmożoną czujność, podejrzewając, że u dziecka mogło dojść do zaburzeń związanych z ekspozycją na alkohol.
W innych przypadkach najczęściej ryzyko FAS bywa pomijane. Nikt nie pyta kobiet w ciąży, czy piją alkohol. A jeśli taki temat się pojawi, wiele młodych mam w obawie przed stygmatyzacją i z poczucia wstydu mija się z prawdą.
W Polsce nie prowadzi się też analizy biomarkerów (smółki lub włosów, paznokci lub krwi matki), które pozwoliłyby stwierdzić ekspozycję płodu na alkohol w ostatnim trymestrze ciąży,
O diagnozę rzadko też występują sami rodzice. Nie tylko dlatego, że boją się konsekwencji, ale też dlatego, że nie mają pojęcia o istnieniu takiego spektrum zaburzeń. W polskich realiach badania w kierunku FAS są najczęściej podejmowane na wniosek ośrodków adopcyjnych lub opiekunów zastępczych dziecka.
Jak leczy się alkoholowy zespół płodowy?
Całkowite zlikwidowanie szkód, jakie w organizmie dziecka wywołał alkohol, nie jest możliwe. Specjaliści podkreślają jednak, że wczesna i prawidłowa diagnoza pozwala na wdrożenie
działań, które mogą poprawić jakość życia dziecka. Wymaga to jednak pracy z wieloma specjalistami na przestrzeni wielu lat, m.in. psychologami, pedagogami i pracownikami socjalnymi. Nie bez znaczenia jest troskliwa opieka pediatryczna i neurologiczna.
To niezwykle ważne, bo w przypadku braku wczesnego rozpoznania FAS, może dojść do rozwoju zaburzeń wtórnych, m.in. chorób psychicznych (depresja), uzależnienia, przerwania nauki szkolnej, impulsywności, nadmiernego lęku. Nie bez znaczenia jest też wpływ środowiska, w którym dorasta dziecko.
W terapii FAS wykorzystuje się metody pracy z dzieckiem dobrane indywidualnie. Najczęściej są to: fizjoterapia, ergoterapia, zajęcia logopedyczne, terapia zabawą, muzykoterapia oraz sensoryczna terapia integracyjna.
W diagnostyce zaburzeń neurorozwojowych u dzieci z podejrzeniem FAS oraz w ustaleniu planu terapii mogą pomóc specjaliści z Centrum Kompleksowej Diagnostyki i Terapii Dzieci z FASD, które powstało w Wojewódzkim Specjalistycznym Szpitalu Dziecięcym im św. Ludwika w Krakowie. Celem jego utworzenia było stworzenie systemowych rozwiązań w zakresie specjalistycznej
diagnostyki i leczenia dzieci ze spektrum płodowych zaburzeń alkoholowych.
Nic jednak nie zastąpi profilaktyki. W tym zakresie najważniejsza jest edukacja, która powinna przede wszystkim dotrzeć do grup zwiększonego ryzyka, m.in. do kobiet żyjących w środowisku nadużywającym alkoholu lub które same go nadużywają.
Trzeba też walczyć ze stereotypami i błędnymi przekonaniami, które nie są zgodne z aktualną wiedzą. W Polsce nadal panuje powszechne przekonanie o znikomej szkodliwości wpływu alkoholu na organizm ludzki. Wiele osób też nie zdaje sobie sprawy z tego, jakie konsekwencje może mieć picie w ciąży.
