Edukacja zdrowotna: nowy wymiar nauczania w polskich szkołach

Ministerstwo Edukacji planuje wprowadzić nowy przedmiot – edukację zdrowotną. Od roku szkolnego 2025/2026 miałby zastąpić wychowanie do życia w rodzinie. Ta zmiana budzi jednak spore kontrowersje. Z czego wynikają? I co znajdzie się w podstawie programowej edukacji zdrowotnej? 

Wprowadzenie edukacji zdrowotnej

W edukacji dawno tak nie wrzało. Społeczeństwo jest mocno podzielone i odnosi się dość stanowczo do przedmiotu, który w planie lekcji ma się pojawić od 1 września 2025 roku. Edukacja zdrowotna, bo o nim mowa, ma być realizowana:

• w szkołach podstawowych w klasach IV–VIIII (w wymiarze 1 godzina tygodniowo w każdej klasie),
• w szkołach ponadpodstawowych: w liceum ogólnokształcącym, technikum oraz branżowej szkole I stopnia (w wymiarze 2 godzin w cyklu kształcenia).

Uczyć go będą mogli nauczyciele biologii, wychowania fizycznego, wychowania do życia w rodzinie i psychologowie. Takie uprawnienia zyskają też nauczyciele, którzy ukończyli studia lub studia podyplomowe w zakresie edukacji zdrowotnej i posiadają przygotowanie pedagogiczne.

→ Przeczytaj również: Jakub Tylman: Szkoła powinna być kolorowa!

Czym jest edukacja zdrowotna?

Edukacja zdrowotna ma na celu pomóc młodym ludziom w zdobywaniu wiedzy, rozwijaniu umiejętności i kształtowaniu postaw, które sprzyjają zdrowiu. To szeroki temat, który obejmuje wiele aspektów, od dbania o higienę osobistą, przez odżywianie, aktywność fizyczną, po radzenie sobie ze stresem i choroby. Jest to więc inwestycja w przyszłość, bo przekuwając wiedzę na praktykę możemy żyć dłużej, zdrowiej i szczęśliwiej. O co więc ten szum?

Nowy przedmiot szkolny: edukacja zdrowotna od 2025 roku

Edukacja zdrowotną ma zastąpić wychowanie do życia w rodzinie (WDŻ), które w polskich szkołach jest obecne od 1999 r. W ramach nowego przedmiotu uczniowie mają zdobyć niezbędne umiejętności do podejmowania świadomych decyzji dotyczących swojego zdrowia.

Edukacja zdrowotna wyposaży uczniów w wiedzę na temat prawidłowego odżywiania, aktywności fizycznej, higieny osobistej oraz profilaktyki chorób. Pomoże też  zrozumieć, jak radzić sobie ze stresem, emocjami i trudnymi sytuacjami oraz jak budować poczucie własnej wartości. Uświadomi też uczniów w zakresie ich praw jako pacjentów. Dowiedzą się, jak ważne są regularne badania kontrolne i szczepienia.

Podstawy programowe edukacji zdrowotnej

Zaproponowana podstawa programowa obejmuje dziesięć działów, które odzwierciedlają sfery funkcjonowania człowieka, w tym:

• wartości i postawy,
• zdrowie fizyczne,
• aktywność fizyczna,
• odżywianie,
• zdrowie psychiczne,
• zdrowie społeczne,
• dojrzewanie,
• zdrowie seksualne,
• zdrowie środowiskowe,
• internet i profilaktyka uzależnień.

Treści zawarte w podstawie programowej mają pełnić rolę prewencyjną, szczególnie w przypadku przewidywanego możliwego pojawienia się u dzieci i młodzieży zachowań ryzykownych.

Kluczowe obszary edukacji zdrowotnej

Zdrowie fizyczne i psychiczne

Oba z wymienionych obszarów są szalenie ważne, zwłaszcza w przypadku dzieci. Rośnie zarówno liczba dzieci z nadwagą i otyłością, jak i chorobami psychicznymi z depresją na czele. W zestawieniu “Zachowania samobójcze wśród dzieci i młodzieży. Raport za lata 2012-2021” przywołane dane Komendy Głównej Policji są przerażające:

W 2021 roku 1496 dzieci i nastolatków poniżej 18. roku życia podjęło próbę samobójczą, aż 127 z tych prób zakończyło się śmiercią. W stosunku do 2020 roku jest to wzrost odpowiednio o 77 proc. oraz o 19 proc.

Szkoła w zakresie profilaktyki zdrowia psychicznego może zrobić dużo. Ma do tego narzędzia (m.in. psychologów i pedagogów, a także współpracujące z placówkami oświatowymi poradnie psychologiczno-pedagogiczne). Może dostarczać wiedzy na temat możliwości dbania o własne zdrowie psychiczne, sposobów reagowania czy miejsc pomocy. Tyle teoria, praktyka bowiem pokazuje, że jest inaczej.

Problem zbadała Najwyższa Izba Kontroli. W raporcie opublikowanym we wrześniu 2024 r. stwierdzono m.in., że:

• w latach 2020-2023 dzieci i młodzież nie otrzymały dopasowanej do potrzeb, kompleksowej pomocy psychologicznej i psychoterapeutycznej,
• 70 proc. skontrolowanych szkół nie wywiązało się z obowiązku zatrudnienia pedagoga specjalnego,
• żadna z kontrolowanych szkół nie oferowała uczniom wsparcia psychoterapeuty,
• aż 90 proc. szkół nie realizowało w pełni zaleceń poradni psychologiczno-pedagogicznych zawartych w dostarczonych do szkół orzeczeniach i opiniach (np. związanych z ADHD)

Eksperci zwracają też uwagę na zbyt obszerny zakres materiału w podstawie programowej i liczne klasy. Dodatkowo, system oceniania, który skupia się tylko na wynikach, może prowadzić do poczucia, że dziecko jest wartościowe tylko wtedy, gdy osiąga dobre oceny. Rywalizacja między uczniami i szkołami może prowadzić do stresu i presji (tę mogą również zwiększać rodzice, którzy stawiają zbyt wysokie oczekiwania wobec dziecka).

Problem jest zatem złożony, a poruszenie tematu zdrowia fizycznego i psychicznego podczas lekcji edukacji zdrowotnej to zdecydowanie za mało, by poprawiło się zdrowie i samopoczucie dzieci.

Zdrowie seksualne i społeczne

To obszar, który najbardziej dzieli w temacie edukacji zdrowotnej. Z całą pewnością istnieje potrzeba przygotowania młodych ludzi do odpowiedzialnego i świadomego życia seksualnego. Pojawiają się jednak obawy dotyczące treści przekazywanych na takich zajęciach.

Tymczasem spoglądając na podstawę programową, nowy przedmiot w przypadku uczniów klas IV-VI ma na celu:

• ukształtowanie pozytywnego podejścia do seksualności, opartego na wiedzy i akceptacji,
• rozwijanie umiejętności dbania o autonomię cielesną, w tym asertywnego odmawiania i rozpoznawania przekroczeń granic,
• przygotowanie do odpowiedzialnego życia w oparciu o szacunek dla siebie i innych,
• kształtowanie świadomości na temat stereotypów płciowych i ich wpływu na życie człowieka.

Uczniowie klas VII-VIII podczas edukacji zdrowotnej dowiedzą się o pozytywnym znaczeniu seksualności, omówią koncepcję popędu seksualnego i jego zmiany w okresie dojrzewania. Będą wymieniać powody, dla których ludzie podejmują aktywność seksualną i rozmawiać o konsekwencjach z nią związanych.

Po zrealizowaniu lekcji, uczniowie powinni m.in.:

• znać metody antykoncepcji, w tym antykoncepcję awaryjną,
• omawiać profilaktykę chorób przenoszonych drogą płciową,
• posiadać wiedzę na temat przebiegu ciąży, porodu naturalnego i przez cesarskie cięcie, karmienia piersią, połogu, opieki nad noworodkiem oraz roli szkół rodzenia,
• rozpoznawać i reagować na różne formy przemocy seksualnej,
• wymieniać zagrożenia związane z uwodzeniem w sieci, pornografią i prostytucją.

Kontrowersje i wyzwania

Kontrowersje wokół edukacji zdrowotnej

Edukacja zdrowotna to temat, który budzi sporo emocji. Najbardziej burzliwe dyskusje toczą się wokół tematu seksualności. Rodzice obawiają się, w jaki sposób te treści wpłyną nie tylko na rozwój fizyczny i behawioralny dzieci, ale też psychiczny i emocjonalny.

Zauważają też, że nie ma specjalnie wyszkolonej kadry, która mogłaby nauczać tego przedmiotu. To faktycznie dość istotne, bo zajęcia powinny być prowadzone przez pedagogów, którzy potrafią stworzyć atmosferę zaufania i bezpieczeństwa, w której uczniowie mogą zadawać pytania i dzielić się swoimi wątpliwościami. Zauważa to również prof. Zbigniew Izdebski, współtwórca podstawy programowej edukacji zdrowotnej:

Sytuacja jest trudna, bo nie ma jeszcze dobrze wykształconej kadry, by nauczać tego przedmiotu, ale zdecydowaliśmy, by nie odwlekać wprowadzenia edukacji zdrowotnej. W okresie przejściowym będą go uczyć nauczyciele biologii, pedagodzy szkolni czy nauczyciele wychowania fizycznego.

Związek Nauczycielstwa Polskiego zauważa z kolei, że projekt podstawy programowej nowego przedmiotu jest bardzo obszerny i częściowo powiela treści realizowane podczas innych przedmiotów, np. biologii czy informatyki.

Zdaniem ZNP należy rozważyć, czy nie byłoby zasadne wprowadzenie nowego przedmiotu Edukacja zdrowotna równocześnie z nowymi podstawami programowymi z innych przedmiotów, tak by treści nie powielały się i były spójne.

Edukacja zdrowotna jako przedmiot nieobowiązkowy

Choć początkowo nowy przedmiot miał być obowiązkowy (i oceniany, co również wzbudzało kontrowersje), w styczniu 2025 r. ministra edukacji Barbara Nowacka ogłosiła, że edukacja zdrowotna w roku szkolnym 2025/2026 będzie przedmiotem nieobowiązkowym. Oznacza to, że rodzice mogą zdecydować o nieposyłaniu dziecka na te zajęcia (podobnie jak jest z WDŻ). Decyzja ta jest związana z napięciami politycznymi.

Rola Ministerstwa Edukacji i Barbara Nowacka

Ministra edukacji Barbara Nowacka zapowiedziała, że będzie zachęcała wszystkich do wzięcia udziału w tych zajęciach.

To bardzo dobry, mądry, potrzebny program, który jest bardzo szeroki i kompleksowy, który nie będzie obowiązkowy, (…) który został zniszczony przez politykę i wywołał wielkie, niepotrzebne zamieszanie

Zobacz także

Świadectwo z paskiem. Od jakiej średniej?

– powiedziała na antenie radia RMF FM. I dodała:

(…) porozmawiamy z nauczycielami, jak ten program się sprawdza. To nam pozwoli stwierdzić, w jakim kierunku zmierzamy. Uważam, że ci, którzy protestowali przeciwko edukacji zdrowotnej (…), zrobili wielką krzywdę dzieciom i młodzieży. Protestują oni przeciwko rzeczom, których nie znają i nie rozumieją.

Znaczenie edukacji zdrowotnej

Nie da się zaprzeczyć, że odpowiednio poprowadzone zajęcia z edukacji zdrowotnej w szkole odgrywają istotną rolę w kształtowaniu zdrowego stylu życia i dobrostanu uczniów. Zdobyta podczas lekcji wiedza wpływa na ich obecne i przyszłe wybory dotyczące zdrowia, a także na ich ogólne samopoczucie i osiągnięcia w nauce.

Profilaktyka zdrowotna i programy profilaktyczne

Programy profilaktyczne w szkole są realizowane przez różnych specjalistów, w tym nauczycieli, pedagogów, psychologów, pielęgniarki szkolne oraz specjalistów z zewnątrz, np. przedstawicieli organizacji pozarządowych czy instytucji zajmujących się zdrowiem publicznym.

W polskich szkołach realizowane są różnorodne programy profilaktyczne, które odpowiadają na potrzeby uczniów w różnym wieku i dotyczą różnych aspektów zdrowia, m.in.:

• Ogólnopolski Program Edukacyjny „Trzymaj Formę!” współorganizowany jest  przez Główny Inspektorat Sanitarny oraz Polską Federację Producentów Żywności Związek Pracodawców,
• „Spójrz Inaczej” – program, który wspiera wychowanie, pomagając rodzicom chronić dzieci przed ryzykownymi zachowaniami, uczy młodych ludzi nawiązywania i utrzymywania dobrych relacji oraz konstruktywnego rozwiązywania trudnych sytuacji,
• „Bieg po zdrowie” – program antytytoniowej edukacji zdrowotnej dla uczniów klas IV szkoły podstawowej.

Rozwój kultury zdrowotnej i alfabetyzmu zdrowotnego

W dzisiejszym świecie, gdzie dostęp do informacji jest szeroki, ale jednocześnie często nieuporządkowany i nie zawsze wiarygodny, umiejętność krytycznego myślenia i podejmowania świadomych decyzji dotyczących zdrowia jest szalenie ważna. Wysoka kultura zdrowotna oznacza, że ludzie są świadomi czynników wpływających na zdrowie, potrafią podejmować świadome decyzje dotyczące swojego stylu życia, aktywnie poszukują wiedzy na temat zdrowia i potrafią korzystać z dostępnych zasobów.

Alfabetyzm zdrowotny to z kolei umiejętność czytania, rozumienia i analizowania informacji związanych ze zdrowiem. Osoba z wysokim poziomem alfabetyzmu zdrowotnego potrafi poruszać się po systemie opieki zdrowotnej, rozumie zalecenia lekarza i potrafi samodzielnie podejmować decyzje dotyczące swojego leczenia.

Rozwój kultury zdrowotnej i alfabetyzmu zdrowotnego zwiększa świadomość uczniów na temat czynników wpływających na zdrowie, uczy ich krytycznego myślenia i podejmowania świadomych decyzji dotyczących swojego zdrowia.

Edukacja zdrowotna w kontekście uzależnień

Okres dorastania to czas, w którym młodzi ludzie są szczególnie narażeni na eksperymentowanie z substancjami psychoaktywnymi i uzależniającymi zachowaniami. W tym zakresie edukacja zdrowotna:

• może pomóc im zrozumieć ryzyko związane z tymi eksperymentami i nauczyć ich, jak podejmować świadome decyzje,
• pomóc im w rozwijaniu umiejętności asertywnego odmawiania i radzenia sobie z presją,
• dostarczy rzetelnych informacji na temat uzależnień i pomóc w zrozumieniu, jaki jest ich mechanizm.

Edukacja zdrowotna powinna angażować również rodziców, którzy odgrywają ważną rolę w profilaktyce uzależnień. Szkoła może organizować spotkania, warsztaty i konsultacje dla rodziców, podczas których mogą oni zdobyć wiedzę na temat uzależnień i nauczyć się, jak rozmawiać z dziećmi na ten temat.

→ To Cię może zainteresować: Pierwsze objawy uzależnienia od Internetu [rozmowa z psychologiem]

Przyszłość edukacji zdrowotnej w Polsce

Ministerstwo Edukacji Narodowej zapowiada, że będzie regularnie aktualizować podstawę programową. Będzie uwzględniać najnowsze osiągnięcia nauki, potrzeby rynku pracy i zmieniające się realia społeczne. Nowa podstawa programowa da szkołom większą elastyczność w doborze treści i metod nauczania. Pozwoli to na dostosowanie ich do specyfiki szkoły i potrzeb uczniów.

Wpływ edukacji zdrowotnej na zdrowie dzieci i młodzieży

Warto zadbać o to, aby edukacja zdrowotna w szkole była kompleksowa, atrakcyjna i dostosowana do potrzeb uczniów. Im wcześniej uczniowie zdobędą wiedzę i umiejętności z zakresu zdrowia, tym większe szanse, że będą żyć długo i szczęśliwie.

Długoterminowe korzyści dla społeczeństwa

• Osoby z wysokim poziomem edukacji zdrowotnej są mniej narażone na choroby przewlekłe, m.in. choroby serca, cukrzycę, otyłość czy niektóre nowotwory.
• Dzięki lepszemu rozumieniu zasad zdrowego stylu życia i profilaktyki, ludzie żyją dłużej i w lepszym zdrowiu.
• Mniejsze zapotrzebowanie na leczenie chorób przewlekłych to niższe koszty dla systemu opieki zdrowotnej.
• Osoby zdrowe rzadziej biorą zwolnienia lekarskie,
• Zdrowy styl życia wpływa na lepsze funkcjonowanie mózgu, co przekłada się na lepszą koncentrację i efektywność w pracy i nauce.
• Osoby zdrowe i świadome swojego wpływu na zdrowie są bardziej skłonne do angażowania się w życie społeczne i podejmowania działań na rzecz swojego otoczenia.
• Rodzice z wysokim poziomem edukacji zdrowotnej lepiej dbają o zdrowie swoich dzieci i przekazują im pozytywne nawyki.
• Zdrowe społeczeństwo to bardziej produktywne społeczeństwo,
• Kraj z wysokim poziomem zdrowia społeczeństwa jest bardziej atrakcyjny dla inwestorów.